کارل هاینریش مارکس (متولد ۱۸۱۸ در تریر، متوفی ۱۸۸۳ در لندن)، یکی از تأثیرگذارترین متفکران فلسفه و جامعه‌شناسی است. موضوع ازخودبیگانگی (Alienation) یکی از مفاهیم کلیدی در آثار اوست که به شکل ویژه در “دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی ۱۸۴۴” مطرح شده است.
انواع ازخودبیگانگی از نگاه مارکس:
مارکس چهار گونه اصلی از خودبیگانگی در نظام سرمایه‌داری را معرفی می‌کند:
ازخودبیگانگی از محصول کار
کارگری که محصولی تولید می‌کند، مالک آن نیست و آن محصول متعلق به کسی دیگر (کارفرما، سرمایه‌دار) است، در نتیجه کارگر نسبت به دسترنج خود بیگانه می‌شود.
ازخودبیگانگی از فرایند کار
خودِ فرآیند کار برای کارگر به یک فعالیت تحمیلی بدل می‌شود و نه فعالیتی آزاد و خلاق. کارگر نمی‌تواند خودش را در کاری که انجام می‌دهد، تحقق ببخشد؛ برعکس، در حین کار احساس ناامیدی و بیگانگی دارد.
ازخودبیگانگی از ذات نوعی (سرشت انسانی یا توان بالقوه)
مارکس بر این باور است که گوهر انسان در فعالیت آزادانه و آگاهانه نهفته است. اما کار بیگانه‌شده این گوهر را سرکوب می‌کند و انسان به موجودی صرفاً دارای نیازها و غرایز اولیه تقلیل می‌یابد.
از خود بیگانگی از سایر کارگران
رقابت و ساختارهای سرمایه‌دارانه باعث می‌شود کارگران در نتیجه روابط تولیدی نه با هم، بلکه علیه هم قرار گیرند و میان افراد فاصله، بی‌اعتمادی و بیگانگی ایجاد می‌شود.
نسبت مارکس با مفهوم «عمل» (Praxis)
مارکس معتقد است که تمام زندگی اجتماعی اساساً عملی است (یعنی با عمل انسان‌ها شکل می‌گیرد). تمام رازآمیزشدگی‌ها باید راه‌حل عقلانی خود را در عمل و درک این عمل بیابند. مارکس تأکید می‌کند که تغییر شرایط مادی (اقتصادی)، به تغییر در فرهنگ و افکار یک جامعه منجر می‌شود. از نظر او، بیگانگی پدیده‌ای صرفاً روان‌شناختی یا فلسفی نیست، بلکه ریشه در شرایط واقعی و مادی دارد و فقط از راه عمل جمعی و عملی می‌توان این وضعیت را تغییر داد.
توضیح بیشتر درباره ماهیت از خودبیگانگی
مارکس بیان می‌کند که تحت نظام سرمایه‌داری، کارگر در فرآیند تولید، کاری انجام می‌دهد که به خودش تعلق ندارد و از آن بهره‌ای نمی‌برد. این کار نه تنها باعث تحقق خویشتن نمی‌شود بلکه به نوعی انکار خود فرد تبدیل می‌گردد. او به جای اینکه شکوفا شود، به رفع نیازهای اولیه بسنده می‌کند و احساس رضایت و تعلقی به کار خود ندارد.
من در کانال تلگرامی خود درباره‌ی موضوع ازخودبیگانگی کارل مارکس بیشتر نوشته‌ام که می‌تونید مطالعه کنید.